Hoe sterft een democratie?

How Democracies Die van Steven Levitsky en Daniel Ziblatt werd geschreven tijdens de eerste termijn van Donald Trump, rond 2018. Dus halverwege zijn presidentschap. Voor deze twee vooraanstaande politicologen gingen toen al alle alarmbellen af. Hun analyse is echter breder toepasbaar: het boek beschrijft mechanismen die in álle democratieën kunnen optreden, van Nicaragua tot Venezuela, en van Hongarije tot Turkije.

Mijn belangrijkste take-aways uit het “belangrijkste boek van het Trump-tijdperk” (the Economist):

Symptomen van democratisch verval
Levitsky en Ziblatt beschrijven vier duidelijke indicatoren voor autoritair gedrag bij politieke leiders:

1. Afwijzing van democratische spelregels.

   Denk aan het niet erkennen van verkiezingsuitslagen of het ondermijnen van de rechtsstaat.

2. Ontkenning van de legitimiteit van politieke tegenstanders.

   Bijvoorbeeld door de tegenpartij af te schilderen als gevaarlijk, on-Amerikaans of crimineel.

3. Tolerantie voor of aanmoediging van geweld.

   Bijvoorbeeld door het geweld van eigen aanhangers niet te veroordelen, of door haat en vijandigheid aan te wakkeren tegen tegenstanders.

4. Bereidheid om burgerrechten in te perken.

   Denk aan aanvallen op de vrije pers, het dreigen met juridische stappen tegen kritische organisaties, of pogingen om media te beïnvloeden of monddood te maken.

Trump scoorde op alle vier de indicatoren al tijdens zijn eerste termijn. Ter vergelijking: leiders als Orbán, Chávez of Erdoğan voldeden hier nog niet allemaal aan in hun eerste ambtsperiode.

Waarom grijpen “we” niet in?
Wat uit het onderzoek van de auteurs ook blijkt, is dat burgers vaak traag reageren op dit soort dreigingen. Het idee dat een democratie kan afglijden richting autoritarisme is voor velen moeilijk te bevatten — zelfs als het voor hun ogen gebeurt.

Een belangrijk element daarin is de overname van de zogenoemde “scheidsrechters van het systeem” — rechters, media, onafhankelijke instellingen. Autoritaire leiders slagen er vaak in om deze instituties aan hun kant te krijgen, al dan niet onder druk.

Crises worden daarbij misbruikt als middel om de democratie te ondermijnen. Terwijl autoritaire leiders beweren de democratie te verdedigen, grijpen ze juist die crisissituaties aan om haar af te breken. Denk aan voorbeelden zoals Fujimori, Hitler en Marcos, die gebruikmaakten van (soms gecreëerde) noodsituaties om meer macht naar zich toe te trekken.

Wat beschermt een democratie?
Democratieën zijn nooit perfect. Er bestaat altijd interpretatieruimte, zijn er gaten en grijze gebieden in wetten en gebruiken. Daarmee moet voorzichtig worden omgegaan. De auteurs noemen twee centrale principes die als vangrails kunnen fungeren:

1. Wederzijdse tolerantie.

   Dit betekent dat je je tegenstanders erkent als legitieme deelnemers aan het politieke proces. Je mag het fundamenteel oneens zijn, maar je beschouwt de ander niet als een vijand van het volk of een bedreiging voor het voortbestaan van het systeem. Agree to disagree. Historisch gezien begonnen veel autoritaire regimes met het demoniseren van tegenstanders — denk aan Castro, Pinochet, Poetin en Chávez.

2. Forbearance (terughoudendheid).

   Dat betekent dat politici geen gebruik maken van bevoegdheden die technisch gezien wel zijn toegestaan, maar het systeem schade kunnen toebrengen. Een klassiek voorbeeld is de ongeschreven regel dat Amerikaanse presidenten zich niet herkiesbaar stellen na twee termijnen — een regel die pas in 1951 wettelijk werd vastgelegd. Het draait hier om zelfbeheersing en respect voor democratische conventies.

Het ging al eerder bijna mis in de VS
Een groot gevaar in systemen met twee dominante partijen, zoals in de VS, is abdicatie: als een partij haar rol als bewaker van democratische normen opgeeft. In het verleden is dat in Amerika enkele keren bijna misgegaan:

• Roosevelt regeerde met een recordaantal decreten en stelde zich kandidaat voor een vierde termijn (iets wat al 150 jaar niet was gebeurd). Zijn eigen partij heeft uiteindelijk grenzen gesteld, door het maximale aantal termijnen op twee te stellen.

• McCarthy, die een heksenjacht begon op vermeende communisten, werd pas gestopt toen mensen als Eisenhower zich verzetten tegen de haatzaaierij.

• Nixon had weinig respect voor de oppositie, maar werd uiteindelijk tot de orde geroepen — ook door zijn eigen partij.

Donald Trump
Trump begon zijn politieke carrière met de racistische birther-leugen over Obama. Dit kon onder meer doordat de Republikeinse partij als geheel steeds homogener, witter en radicaler werd.

Trump heeft het liegen en het negeren van spelregels niet uitgevonden, maar dit gedrag wel genormaliseerd en versneld. Door de constante stroom aan schandalen, leugens en woede raken mensen ongevoelig en worden ze gewend aan gedrag dat voorheen onacceptabel was.

Levitsky en Ziblatt eindigen hun boek met het schetsen van een donker scenario: wat er zou kunnen gebeuren als Trump volledige controle krijgt. Met de ontwikkelingen in zijn tweede termijn lijkt dit scenario beangstigend dichtbij te komen.

Internationale gevolgen
Historisch gezien speelde de VS een belangrijke rol in het bevorderen van democratie wereldwijd. Hoewel Amerika haar idealen vaak opzijzette wanneer eigenbelang in het geding was (denk aan de relaties met Rusland, China of regimes in het Midden-Oosten), was het elders wél een pleitbezorger van democratische normen. Tussen 1990 en 2015 kende de wereld daardoor de meest democratische periode in de moderne geschiedenis. Als de VS die rol verliest, verdwijnt een belangrijk moreel kompas op het wereldtoneel.

Wat kunnen we dan doen?
Samenwerking. Alleen door een brede coalitie te vormen, waarin ideologische verschillen tijdelijk opzij worden gezet, kan de democratie worden beschermd. Het gaat dan niet meer om progressief of conservatief, maar om democratisch versus niet-democratisch. Purisme is in deze strijd een luxe die we ons niet kunnen permitteren.

How Democracies Die, What History Reveals About Our Future, Steven Levitsky en Daniel Ziblatt. Koop hier